Fillimet e ‘900: Epidemi, frikë, gjueti ndaj infektuesit, revolta, represione. Shkrimtari turk kthehet me një roman historik që na flet për të tashmen: «Nëse jam ende i lirë, kjo ësht falë Nobelit».
Vetëm një shkrimtar si Orhan Pamuk mund të firmoste romanin e madh politik të murtajës bashkëkohore. Jemi në Mingher, një ishull imagjinar përgjatë rrugës midis Stambollit dhe Aleksandrisë së Egjiptit. Lëvizim midis sulltanësh, pashallarësh, burokratësh dhe princeshash, në perëndimin e Perandorisë Osmane të tronditur nga epidemia e zezë, por është sikur në ato ndodhi të viteve të para të shekullit të kaluar të flisnin për ne, për regjime autoritare dhe demokracitë tona të brishta. Ndoshta pse “qendra sekrete” e Netëve të murtajës, i dalë tani nga Einaudi, është pikërisht në qarkun e shkurtër midis të pabesueshmes dhe të vërtetës, midis fiksionit letrar dhe të vërtetës historike, midis shpikjes narrative të projektuar në një epokë hënërisht të largët dhe nxitjes konstante për të lexuar një apel ndaj aktualitetit, të shënuar nga pandemia, karantina dhe lëkundje sizmike në gjeografinë politike.
«Arti i romanit», i thotë Pamuk një personazhi, «bazohet mbi aftësinë e rrëfimit të historive tona sikur t’u përkisnin të tjerëve dhe rrëfimit të historive të të tjerëve sikur të ishin tonat». Heqje dhe mohime, gjueti ndaj infektuesit, kufizime dhe izolim, lëvizje revolte, ashpërsime autoritare, burokraci të lindura, radikalizma fetare dhe nacionaliste: de te fabula narratur. Pastaj është edhe frika, ankthi i shpirtit që insinuohet në marrëdhëniet më intime, në familje, deri në dhomën e gjumit. «Frika shfaqet tek personazhet e mi vetëm në një hartim të dytë», zbulon Pamuk në lidhje me Zoom nga studioja e tij në Stamboll. «Unë nuk e dija se çfarë ishte ajo ndjenjë dhe kam mundur ta transferoj në roman vetëm pasi ka ardhur koronavirusi».
Mënyra të bukura dhe shikim i qeshur, shkrimtari fitues i Çmimit Nobel na fut brenda ofiçinës letrare të tij dhe brenda ngrehinës komplekse të një romani që ka kërkuar rishkrime të ndryshme. Për një libër mbi murtajën mendonte prej disa dekadash dhe këtë e shpjegon edhe thellësia e faqeve të tij (mbi 700) që nuk mund të jenë fruti i ngutur i epidemisë së fundit. Midis shumë katastrofave koronavirusi na ka dhuruar një përvojë që as Defoe, as Manzoni, as Camus – tri romancierët e mëdhenj të murtajës – e patën përjetuar personalisht. «Gjatë lockdown jo vetëm kam mësuar çfarë është frika, por kam mësuar edhe ta shkruaj, t’i jap një formë narrative».
Si ju ka ardhur ideja të shkruani një roman për murtajën përpara se ajo të materializohej në jetët tona?
«Kam filluar ta mendoj 45 vite më parë. Ideja e shkrimit të një rrëfimi historik mbi murtajën i vendosur në fundin e Perandorisë Osmane. Tema qendrore do të ishte frika nga vdekja të cilën vetëdija perëndimore shoqëron zbulimin e vetë ekzistencës së individit».
Pra një reflektim më filozofik i dijes.
«Por më pas kam dashur t’i bashkangjis një temë tjetër, i frymëzuar nga vepra e Edward Said, Orientalizmi, që është një analizë e hollësishme e botës së deformuar me të cilën Perëndimi shikon dhe përfaqëson banorët e Lindjes së Mesme. Në mënyrë të veçantë më obsesiononte akuza e fatalizmit që do përshkonte turqit myslimanë përballë një epidemie: sipas klishésë orientaliste, do të rrinin të shikonin pa bërë asgjë pasi Zoti ka shkruar shumë përballë secilit datën e vdekjes së tij. Kuptoni se çfarë mendimesh më vërtiteshin nëpër kokë…».
Për këtë paragjyskim ka gjurmë të madhe në roman, por si keni arritur ta zbërtheni?
«Për të kuptuar se ajo klishé kishte një themel jam lëshuar në leximin e gjithçkaje që ishte shkruar mbi epidemitë e shpërthyera në ‘800 – atëhere sidomos kolera – por edhe në epoka të mëparshme dhe kam zbuluar se mekanizma të caktuara përsëriten të pandryshuara në kohë. Kur shpërthen infektimi, çdo qeveri bëhet më autoritare. Për ta bërë të respektohet karantina, shtetet adoptojnë masa represive, të cilave shpesh i kanë pasuar lëvizje rebelimi. Një konstante e historisë janë edhe larjet e hesapeve: shumë regjime përfitojnë nga katastrofat për t’i heshtur armiqtë».
Kështu, kur ka shpërthyer kovidi, e dinit tashmë se çfarë do të mund të ndodhte në Turqi.
«Në realitet kam nisur të shkruaj përpara koronavirusit, 5 vite e gjysmë më parë. Kam ndjerë se ishte momenti i duhur. Kisha parë qeverinë e Erdoganit të spostohej gjithnjë me më shumë në një terren represiv: virusi dhe masat kufizuese për ta kundërshtuar do të ishin një alegori e fuqishme e autoritarizmit në rritje e regjimit turk. Atëhere murtaja ishte vetëm një metaforë».
Pastaj ka pushuar së qëni metaforë dhe ka ardhur në jetën tënde.
«Në këtë pikë ka shpërthyer kaosi. Miqtë që deri në atë moment më kishin shkurajuar – “Por çfarë mërzie një roman mbi epideminë dhe karantinën, kush do që ta lexojë?” – kanë filluar të më telefonojnë: sipas tyre isha njeriu më fatlum i Tokës. Për të mos thënë për presionet e botuesve të mi: atëhere i dashur Orhan, mbaruat? Kur do të na e dorëzoni?».
Dhe ju si ndjeheshit?
«Ndjenja shumë kundërshtuese. Nga njëra anë nuk mund të konsiderohesha me fat: midis viktimave të para të koronavirusit në Stamboll ka qenë halla ime që banonte pak blloqe larg meje, një figurë e rëndësishme për formimin tim artistik. Nga ana tjetër isha pre e një lumturie të eksituar: po shkruaja një roman historik mbi murtajën e 1901 dhe ndërkohë po e shkruaja sot. Një kusht tipik krijues pasmodern: siç dihet, unë po shkoj në dasëm!».
Por të jetuarit në vetë të parë tragjedinë e epidemisë e ka ndryshuar shikimin në krijimin e romanit?
«Po, rrënjësisht. Kisha shkruar tashmë shumë faqe, por duke i besuar leximit të librave të tjera. Kështu kam kuptuar se në versionin e parë të romanit mungonte frika, frika ime: isha 68 vjeç, kisha frikë për jetën time dhe për jetët e të tjerëve, por personazhet e mi nuk e kishin terrorin e murtajës aq sa e kisha unë nga koronavirusi. Më është dashur t’i rifus duart».
Ju projektoni frikën edhe në intimitetin e marrëdhënieve sentimentale, si në historinë e dashurisë midis major Qamilit dhe Zejnepit, por fakti që e keni përjetuar drejtpërsëdrejti pandeminë në çfarë mënyre ju diferencon nga narratorët e mëdhenj të murtajës, por që nuk e kishin përjetuar?
«Kur ka nisur aventura ime, kam menduar se do të isha romancieri i katërt që shkruaja për muratjën pa e përjetuar. Pastaj kovidi i ka prishur planet. E them menjëherë se i preferuari im është Daniel Defoe, i cili arrin të kthejë mrekullisht kaosin, zbehjen dhe trazirën sentimentale të njerëzve pa pasur nevojë që ta përjetojë direkt infektimin, por duke i besuar blloqeve të shënimeve të vjetra të dajës. Për sa i përket Manzoni, faqet e tij mbi murtajën janë shumë realiste, brenda një kryevepre që është më shumë se një afresk i gjerë i Italisë. Për Albert Camus murtaja është një alegori e madhe politike e pushtimit nazist të Francës: nga të tre ai është më pak besniku i realitetit».
Si vendoseni ju në kuartet?
«Ndjehem shumë ndryshe nga të gjithë, por ambicia ime si shkrimtar ka qenë që t’i bëjë tribut aftësisë së eksplorimit njerëzor të Defoe dhe skrupullit korinikisht të Manzoni. Ndjehem shumë larg simbolizmit të Camus, nga momenti që tek Netët e murtajës unë kam kërkuar të pikturoj një afresk realist të rënies së Perandorisë Osmane».
Mua më duket se asnjëri prej narratorëve të murtajës nuk e ka adoptuar pikëpamjen tuaj. Ju e rrëfeni epideminë në planin politik dhe shtetëror, domethënë rrëfeni formimin e një burokracie të madhe të rritur përreth virusit: mjekë, farmacistë, ushtarë, ministra, autoritete fetare, pashallarë…
«Kjo do të jetë klasa e re drejtuese e Mingher, ku shpërthen një revoltë nacionaliste dhe lind një shtet i ri…».
Pse keni zgjedhur këtë pikëpamje?
«Kur e kam kuptuar se po shkruaja një roman mbi murtajën dhe politikën, më ka ardhur dëshira të përqëndrohesha mbi mekanizmat e ndërtimit të një kombi, nation building: nuk ka rëndësi nëse po flasim për Turqinë, Shqipërinë, Malin e Zi apo Mingher. Bashkë me lindjen e kombi të ri më interesonte edhe të rrëfeja kompleksin e mitografive dhe legjendave që legjitimojnë sovranët e rinj: Eric Hobsbawm ju kushtoi librin e famshëm Shpikja e traditës. Bëhet fjalë për një religjion të ri laik që pa bekimin e Zotit duhet të motivojë një komunitet».
Për ta bërë këtë keni zgjedhur formën letrare e një eseje historike të rrëfeyer, një roman – histori pezull midis realitetit dhe fiksionit.
«Kam kërkuar një ekuilibër midis një qasjeje eseistike dhe një qasjeje partërtisht letrare. Në thelb kam ndjekur leksioni magjistral të Tolstoj, shkrimtarit më të madh të romaneve historike. Lufta dhe paqja është një roman – dhe çfarë romani! – që mbyllet me një ese të filozofisë të historisë».
Netët e murtajës mund të lexohen edhe si një akt dashurie për letërsinë që në fund triumfon mbi përmbledhjen e thjeshtë historike. Ju e thoni shprehimisht me zërin tuaj prej narratori: “Kjo periudhë e shkurtër, por dramatike, nuk mund të kuptohet vetëm me metodën historike, për kërkonte aktin e romanit”. Çfarë zbulon shkrimtari që historiani nuk di ta thotë?
«Faktorin human, siç e ka quajtur Graham Greene. Për mua elementi më i rëndësishëm. Cilësia e njerëzve, mënyrat e tyre më sekrete. Por ku arrin të kapësh më shumë? Ne në perandoritë e mëdha, por në vendet më të izoluara. Në qyteza kufitare si Kars, ku kam vendosur romanin Dëborë apo në ishuj të largët si Mingher. Tani nuk duan të futem në gjeneralizime tepër të guximshme, por preferoj të punoj mbi këto realitete të vogla pasi besoj se arrijnë ta kthejnë me pastërti më të madhe gjendjen njerëzore dhe është këtu që mund të gjendej ekuilibri që thoja midis historisë dhe fiksionit letrar».
Zëri tregues i përket një studiuesje të historisë, Minës nga Mingher, që do ta zbulojmë se pastaj është stërmbesa e princeshës Paqize, protagonistes femërore të romanit: është falë letrave të princeshës që rindërtohet historia e një kombi të ri. Pse keni zgjedhur të identifikoheni me një grua?
«Dora dorës që plaken, këtu në Turqinë time, kam gjithnjë e më shumë dëshirë të rrëfej histori nga një pikëpamje femërore. Ndoshta pse jam një plak shumë normaë plot me paragjykime ndaj grave dhe, kështu, plot me ndjenja faji. Atëhere kërkoj t’u ofroj lexuesve të mi edhe një Orhan Pamuk politically correct».
Ka analogji të ndryshme midis jush dhe Minas: të dy keni rënë në fatkeqësi në regjimet respektive pse keni mbrojtur miqtë intelektualë në burg dhe pse keni folur për genocidin e armenëve. Ju keni edhe nj kameo të vogël allaHitchcock: midis miqve të Minas citoni Orhan Pamuk, “romancier i apasionuar pas historisë”.
«Ndjehem afër me Minan nga Mingheri, sigurisht, por edhe pas stërgjyshes, princeshës Paqize, për shumë vite e burgosur në pallatet e dajls, sulltanit Abdul Hamid: janë të dyja viktima, por edhe anëtare me titull të plotë të elitës fillimisht osmane, më pas mingeriane. Nëpërmjet këtyre dy grave doja të rrëfeja gjendjen femërore sot, në pjesën e botës ku jetoj unë. Gra të padukshme, nuk i sheh nëpër rrugë dhe nuk i sheh në politikën aktive. Diferenca kryesore midis meje dhe princeshës Paqize është se pavarësisht në vendin tim ka pasur tentativa të ndryshme për ta mbyllur zërin tim, Çmimi Nobel më ka lejuar të flas drejtpërsëdrejti me lexuesit dhe me lexueset e mia. Dhe nëse letrat e Paqizesë mund të lexohen vetëm nga e motra, unë lexohem në të gjithë botën».
Gjatë romanit është tentuar të identifikohet në autoritarin Abdul Hamid, sulltan panislamist i Perandorisë Osmane, figura e Erdoganit.
«Analogjia duron vetëm pjesërisht. Sulltani ishte shumë më i oksidentalizuar: pëlqente operan, fliste frëngjisht, lexonte me pasion romanet e verdhë. E përjashtoj që Erdogani të lexojë Sherlock Holmes! Abul Hamid ka shpikur islamin politik dhe e ka përdorur instrumentalisht për ta shantazhuar Europën. Për më tepër, Erdogani beson sinqerisht në shenjtërinë e islamit».
Por ju mendoni se trashëgimia laike dhe properëndimore e Atatürk është një pasuri e fituar përgjithmonë? Apo rrezikon të përmbyset nga ai që është quajtur “uragani Erdogan”?
«Besoj se trashëgimia e Atatürk ka pësuar dëme të rënda. Simboli më i bujshëm i tradhëtimit të tij përfaqësohet nga Shën Sofia, monument madhështor bizantin i Stambollit, i konvertuar falë Atatürk nga xhami osmane në muzeum – tribut i Perëndimit – dhe tani me vendimin e Erdoganit është ribërë vend kulti i myslimanëve. Pse kam kritikuar vendimin e qeverisë kam pësuar sulme shumë të rënda, por për aspekte të tjera ndjej të them se laiciteti i Atatürk është një traditë thellësisht e rrënjosur në Turqi. Kur ka shpërthyer kovidi, xhamia përkrah shtëpisë time në Stamboll ka varur një lajmërim “Mbyllur për shkak të koronavirusit”, ndërsa po atë ditë në New York Donald Trump ngrinte biblën duke i njoftuar botës: në prill do të përfundojë gjithçka. Fatalist ai më shumë sesa islamisti Erdogan! Por, padiskutim trashëgimia e Atatürk nuk mbetet e padëmtuar nga kalimi i uraganit».
Për Netët e murtajës ju jeni denoncuar në vendin tuaj pikërisht për përçmim ndaj Atatürk. Thuajse një befasi.
«Është një ngjarje shumë e komplikuar, paradoksale. Jam thirrur në Stamboëll në zyrën e prokurorit publik që merret me botimet. “Zoti Pamuk, në romanin tuaj keni dashur të përçmoni babain e atdheut, Mustafa Kemal Atatürk”. “Jo, Shkëlqesia Juaj, e refuzoj çdo akuzë”. “Por kemi marrë shumë letra ankuese, të gjitha me të njëjtin nivel: ju keni fyer qëllimin tim për të ofenduar Kemal Atatürk. Më thoni se në cilën faqe të romanit e keni bërë këtë?”. Në këtë pikë Zoti Prokuror nuk dinte më se çfarë të bënte».
E si ka përfunduar?
«Çështja i është referuar gjykatës më të lartë të rendit juridik turk, por sipas avokatit tim praktika është lëvizur në kthetrat e Ministrisë së Drejtësisë, e cila nuk di më se çfarë të bëjë».
Një ngjarje surreale.
«Një histori që do t’i pëlqente Kafkas. Duhet të ketë ardhur një urdhër nga lart, kush e di se nga kush: si mund t’ia bëjmë ta godasim Pamukun? Hajde, nxjerrim akuzën për fyerje ndaj Atatürk. Besoj se edhe kësaj radhe më ka shpëtuar fama ime prej Çmimi Nobel».
(Nga Venerdi – La Repubblica)
Përgatit: Armin Tirana
